Hñähñu, B’atha rä ‘Bot’ähi (Hñahñu, Valle de Mezquital)

CUMPLIMIENTO DE SENTENCIA
RA JUAT’I RÄ XUHÑA.
ST-JRC-15/2019 NE N’U’U XKI MUNTS’Í

Ra juadi ya nt’ohni ts’ut’ui ha hinga ge’a.

TEE-NAH-016/2019 Ne ya hmunts’i.

Ra n’ate ma yoto ra zänä Dängodu yom’o ne r’et’a ma guto njeya, Ra ts’ut’ui nts’uki ra hai Hñunthe. Bi maa ra juadi nuna nt’ohni ts’u t’ui ko nuu’u ya he’mi ra ‘bede TEEH-RAP-NAH-016/2019 ne gatho nuu’u bi munts’i, ko nuu’u bi bädi ne bi hiandi bi uat’i nuya xuñhaa xki ngaste ya hmunts’i pahmia: Rä r’ay’o Hmunts’i Hñunthe, Rä Hmunts’i tsedi Hmetho, Rä Nsute Mbonthi M’onda ne ya Juädä Cesar Cruz Benitez, Eric Téllez Hernández ne ra Arturo Copca Becerra, gehu, ko nge’u bi gohi njani:

1.- ko nuna ngaste ts’ut’ui ge ja ya nfats’i gatho ya hñani Hmunts’i nts’uki ya Jä’i ‘bui ha ra TEE-JDC- /2019, Ha ra ts’ut’ui Nts’uki Hñunthe, bi juat’i nge’ä ena ge hinbi uni ra pa xki t’adi ya xuñhaa, ngäts’i bi ngaste pe ya xki thogi ya pa.

2.- Nuu’ä rä kohi nt’ohniTEEH-RAP-PVE-018/2019, bi ´ñena, ko nuu’u ya xuñhaa ja. Bi japä ra tsedi nuu’á Ra Hmunts’i Mbonthi M’onda, Ha nuu ra hñunts’ä bämhiä ne ra hmunts’i Nts’uki Hñunthe, hinbi ja xa hño ra ‘ñuu nuu’u mi ne ya jä’i m’udi mengu, njabu ya jä’i mengu bi hñakui ya ntepi ha hinbi ho nuu’a bi y’ote.

Njabu nuna Ts’ut’ui Nts’uki bi maa ge hinge sehe dä ñ’ena ge ra mengu, m’et’o dä thandi xa hño nu’a ra jä’i bu majuani ra mengu ne njabu da za da yut’a ha ra nts’ukä tsa t’ähä ne da dähä n’a ra ntsu. Hange ra ts’ut’ui nts’uki bi maa ena. Ge m’et’o dä ‘ñudi ra m’ui ge ra m’udi mengu, ha nu ra hmunts’a Nts’uki Hñunthe, Dä yadi ne da uni n’a ra he’mi habu da maa ge ma juäni ge ra mengu ha ra t’uhnini . ja gehni ‘bui ha hingi pets’i ni n’a ra tsok’äte.ne dä za da t’umbi n’a ra he’mi ne da hioni ra nsu nuu’a ne ha hinto’o da hñakuibi.

Hange ra nge’a. bi hmanda, ge nuya Hmunts’i Bahmia ra ts’ut’ui Nts’uki ra Hiodi hñunthe, Ne ya nfats’i ya Hmunts’i Bähmia to’o et’a ñaxu ha ya ts’ut’ui ya mudi mengu hai M’onda, Dä hioki ne da uni n’a ra nfistofo ha’bu dä ehe di maa hanga da zote n’a ra nsu ya m’udi megu hai. Ne te ma ts’ut’ui da uni, nehe te ma he’mi dä hioki . ne da za dä zote habune.

ST-JRC-15/2019 ne ya hmunts’i.

Hinbi hoo, ya kohi bi t’uni bi b’ädi ya juädä, César Cruz Benitez, Ángel Pérez Hernández, Esperanza Ponce ponce, ne ra Hmunts´i ts’edi Hmet’o, ne’u bi ‘ñena ge hingä ge’a bi nja, hange ra nge’a, ra hmunt’sa ts’ut’ui Nts’uki bi jani Ntoluca, Ne ra dänga hmunts’i ts’ut’ui manxotho M’onda bi hñuts’i ha ya m’ets’ä he’mi ra ‘bede ST-JRC-15/2019 ne ya hmunts’i ne ra ´bede hñuu ra m’udi zäna bi hiokä nuna kohi ena:

1.- Nuna nkohi bi thoki ha ya M’ets’ähe’mi ra ‘bede TEEH-JDC-143/2019, Ra hmunts’a Ts’ut’ui Ntoluca, ra xuhñaa bi t’ohni ra ‘bedeST-JDC-176/2019, xki ´ñani Ra Juädä César Cruz Benítez, Bi kats’i nuu’a ra thoki xki ja ra Dänga Ts’ut’ui Nts’uki Hñunthe, Ko nuu’a ra mpahmia xuñhaa ra mengu Hai, hange ra nge’a ra tsedi ha ra ngut’ä hai, bi ‘bepi ra nguu ga hmunts’I Ts’ut’ui nts’uki Hñunthe, ge ra hiax’ä di mpefi ya ts’ut’ui, dä ungä n’a ra hoga juat’i nuu’a ra nts’ukä jä’i nuu’ä ja ra nguni ma HaihuHñunthe, Ne dä m’udi ya ‘befi ma hiegi ha´bu dä za da munts’i ne dä mja nt’ani to’o ne da hioni n’a ra nts’uki ne da zoxä a ra ts’ut’ui de ga mengu hai, ja ma hiegi ya nt’ets’i, ya ‘behña ne ya ñ’oho,, ya m’udi mengu ha nehe to’o dä ´ñudi ge ma juäni ra mengu, ha nuu’u to’o hina pets’i dä ‘ñudi ko n’a ra he’mi di maa ge ‘bui ha ya hnini ya mudi mengu, ko nuu’a dä thandi ko nge’u, da fädi majuäni ge ya mengu ne da ‘ñudi ya he’mi ne dä mefi nuu’a go da ne. o ko nuu’a ya Nts’uki ts’at’ähä getbu.

Nja´bu bi ‘bepi ra hmunts’i ts’at’ahä Hñunthe dä pat’i ya kohi IEECG/030/2019, da hñuts’i n’a ra kohi habu t’embi dä hñuts’i ya t’ukä hmunts’i to’o ne dä hioni n’a ra nsu sehe ge dä za dä hioki ha ra hiodi hnini mengu Hai, nehe to’o da gut’ä ra ‘ñuu dra jä’i mengu ne di fädi xa hño ge ra mudi mengu.

Nehe dä ‘bepi dä hioki n’a ra thots’ä ntohni rä hñanfo ne n’a ra hñaki ko nuu’a ma da hioki ko nuu’a ra nsu honi, ne dä ‘ñudi ha ma ra ya nzäi hñaki ra nguni Hñunthe.

2.- Ra m’ets’a nt’ofo TEEH-RAP-PVEM-018/2019. Ha ra hmunts’I Ntoluca bi k’ats’i nu ra nkohi bi hmaa nuna ts’ut’ui Nts’uki, ko nuu’a ya he’mi himbi thoki xa hñoo habu di t’oge ya thuhu ya ts’ut’ui mudi mengu , ne da fadi bu ge ya mengu, munts’I ne da nuu te di ‘bedi, ra mudi di gehu dä hiandi te di b’edi ko nuu’u te da hioki o da uänts’i, ko nuu’a ra he’mi ya ja. Ge bi japi bi nja ra tsedi ya mets’ä he’mi ST-JRC-15/2019 ne ra ST-JDC-177/2019 ne ra hmunts’i tsedi nkat’i, ne ya jä’i Ángel Pérez Hernández ne ra na Esperanza Ponce Ponce, di gehu.

Nuu’u bi hmaa,ge bi hiandi Rä Dánga Ts’ut’ui di gekua, bi xipi ra Hmunts’ä Nts’uki ge dä hioki n’a ra mfist’ofo ne dä fädi ‘bu xi majuäni ge bu xi ra mengu, nepu ngäts’i dä thoni ma ra ya ñuu, ne nuu’a thandi da thoki ngäts’i ko nuu’ä ya befi ‘yohñaki.

Ko nuu’a bi thandi ra mudi, Mbo ra mets’ä he’miST-JDC-177/2019, nuu’a to’o ra ngaste bi maa ge pate da hñuts’I ge ra mengu ge nuna noya hingi ge’a pa to’o ‘bui ha ya hai ya mudi mengu nuna t’adi xa ra hñie’i pa ha ya hmunts’i hñahni bu ne dá hñuxa n’a ra jä’I mudi mengu ga yohñaki.

Ngu nu ma n’a ra m’ets’ä he’mi ST-JDC-178/20019, nuu’a bi ngaste Na Esperanza Ponce Ponce, bi maa ge nuna Hmunts’ä Nts’uki hinbi ‘ñudi n’a ra njuni thuhu ya ts’ut’ui ha ya t’uhnini yohñaki ra Hai hñunthe ge dá hmaa to’o pets’I nuna nsu ne ja get’ä dä fenduäbi.

Hange ra nge’ä, Nuna ngu Hmunts’i ts’ut’ui di gehni Ntoluca, bi tsitsui ge ra Ts’ut’ui Nts’uki Hñunthe ge nu’bu bi umba ra poni himbi nuu te mi bepäbi nuu’u yoho nzäi hmunts’i, hange ra nge’a bepi dä nuu nu’u ya xuhñaa ne dä pehni mahiegi ge di ñ’epi ya hñani ne ya Nts’uki Jäi ko ya mudi mengu. Hange ra nge’ä nu’bie ya bi sipi ra Nzaya Nts’uki ts’ut’ui, ge hinda ‘yote ya tsok’äte ne hinda nja ya hñahni ko ya hmunts’ä hñahni jäi, ne dä ja n’a ra nkohi ne dá xipi ya mudi mengu nuu’u ma hioni n’a ra nsu, ge nehe dri fädi ha ya t’uhnini.

Njabu nehe ra ts’ut’ui nts’uki nu’ua Hñunthe, himbi ne bi hiandi nu’ä maxoge ra tsedi pets’i ya Hmunts’am’ui ma haihu Hñunthe, bi thots’itho himbi umbi ra tsedi nuu’a ya xki hmaa ha ya ts’ut’ui ha bi thuts’i ya nt’epi ya me’hnini ne ya hmunts’äm’ui ne ko nge’u ya nfenit’ot’ese Dá za dä hiokise nu’u padi ngu ya ‘befi, ya Hnini ne ya Hmunts’am’ui, nehe dä su ya mfädim’ui ne nu’u da n’use ya Hmunts’i hñahni manxo’tho.

Ha nu’bye, ya nt’ui ya thuhu ya ts’utbise, ra ngu gä hmunts’i ts’ut’ui Ntoluca bi xipi ge ra Ts’ut’ui Nts’uki di gek’ua hñunthe, ge himbi hñuts’i ya t’ofo ja ha ra nfist’ofo ko nu ya ts’utbise, ko nu’u xki t’adi ya hmunts’i ‘befi bi hioki ya Hmunts’a ts’itbi manxotho Hñunthe, ha nu’a bi ‘befi hingä ge’a bi uet’äbi ya nt’epi yä hnini ne ya Hmunts’äm’ui ne nu’u ya mfädim’ui, nge’a nu’bu bi thoki bi tsikuäbi ne himbi t’ot’e nu ya nt’epi majuäni gatho to’o mi kuu ya hnini ne ya Hmunts’äm’ui..

Hange ra nge’ä. Bi jots’i nu’ä ya xki maa ra Däts’ut’ui Nts’uki ra hiodi Hñunthe, ha nu’u ma r’aa hinte mi maa, ne’u mi handi ge nu’u Ra Hmunts’i Ts’ut’ui Nts’uki ra nguni hñunthe, nixi ge’u hinga pets’ä ra tsedi go dä hioki nuu’a ya mfistofo, nixi gehñu sehe da hiandi. Ni to’o dä japi ra tsedi da hioki, ha nu’u ya hñani hmunts’i da za go da mfast’e da mets’i ra m’uime’manda ko nu’u ya jä’i, Ha nu’bu ne dä hioni n’a ra nsu, da hiepu gatho nu’a xa hioki go dä manga nu’a ra ts’ut’ui di ‘bui.

3. Ha nubye, mbo ya m’ets’ä he’mi ST-JDC-198/2019 ne ST-JDC-177/2019, ya Jä’i. Esperanza Ponce Ponce ne ra Ángel Pérez Hernández, gehñu, ge bi maa ge nu ra Däts’ut’ui Nts’uki Ra nguni Hñunthe ge hinbi hioki ha ya he’mi nixi bi poni ya hmat’i pa xa fädi ne xa munts’i ya jä’i ne xa thoki xa hño nuya hmunts’i mfeni hingi toge ha ya nfist’ofo ne ya nt’epi ya m’udi mengu, ha nehe hinbi thots’i ga hñamfo ne de ga hñaki ne nja’bu xa fädi te bi t’ot’e ko nu’ä ya xuhñaa. Ha ya hmunts’i.

Ko ngehni, ra ngu gä hmunts’i Ntoluca ko ra ts’edi ra Däts’ut’ui M’onda ge bi maa ge nu ra ts’ut’ui bui go ge’a pets’a ra tsedi dä hioki xa hño ya ‘befi ne da maa, dä nja ra t’ekei, Da nsute ne da t’umbi ya nt’epi gatho ya jä’I Hmunts’äm’ui, nehe , gatho nu’u bi thoki ne nu’u majuäni bi hmaa ne bi thuts’i ha ya mfist’ofo, nja’bu dä bädi ya nt’epi ya Hmunts’äm’ui habu bui ya hai ra nguni Hñunthe.

Nu’ä bi hmaa, Bi sipi ra Däts’ut’ui Nts’uki ra Nguni Hñunthe ge dä xani ra noya, gä hñamfo ne dega hñaki nu’u ja, ngu nu‘bu t’oge ha ra m’udi t’ohni ra M’epi 39, ra m’udi xekä t’ofo, Ra nt’ote ya nt’epi ya Mfädim’ui ha ra nguni Hñunthe,ge’a ra hñuu dä nja nt’ani te maa ra m’udi t’ofo ra ‘bede 295 r ra nfist’ofo Nts’uki di gekua, hangu mi pa da t’uni ne dä m’ui ha ra ts’ut’ui ne da hñäts’i da ‘ñudi ra xuhña, da hioki gä yohñaki ne dä ‘ñudi ne dä maa te huts’i nu’a ra juat’i b’u majuäni , ko nu’a thuts’I ha ra M’epi 295 t ra nfist’ofo Nts’uki di gekua, ne ma juäni to’o bi m’ui ha bi k’ätsuäbi, nge’a nu’ä xki juat’i nuna nguhmunts’i di gekua.